دلایل فراوانی برای ورود اشتباه به تاریخ هست، اما پیچیدهترین فرضیات هم نباید باعث شود احتمال سادهترین اشتباهات را کنار بگذاریم. یکی از این موارد در ادامهی همان ماجرای تاریخ دستگیری میرزا آقاخان و شیخ احمد روحی ست که من پیش از این در مقالهای در زمانه مفصل بسط دادم و تاریخگذاری جایگزینی را پیشنهاد دادم. خلاصهی مطلب این است که جملهی محققان تا به حال ظاهرا به استناد زندگینامهای که افضلالملک (برادر شیخ احمد روحی) از میرزا آقاخان نوشته است (و در مقدمه «هشت بهشت» چاپ شده و فریدون ادمیت هم به آن ارجاع داده) تاریخ دستگیری را صفر هزار و سیصد و دوازده اورده بودند. من اما براساس ادلهای تاریخی و یک نامه از خود افضلالملک که شناسایی کرده بودم تاریخ را به بیست و هفت ربیع الاول هزار و سیصد و سیزده تصحیح کردم. با این حال از زمان آن تحقیق و نوشتن آن یادداشت مداوم در سرم میپیچید که چه انگیزهای در پشت اشتباهی بوده که افضلالملک در زندگینامه ای که از میرزا نوشته انجام داده. اینکه ایا او تاریخ را دستکاری کرده تا میرزا اقاخان را از اتهام طرحریزی نقشهی ترور ناصرالدین شاه تبریه کند یا هدف سیاسیمذهبی دیگری داشته؟ امروز اما دستنویس اصلی زندگینامه میرزا اقا خان به قلم افضلالملک را که در دانشگاه تهران نگهداری میشود دیدم و برخلاف انتظارم متوجه شدم که در این دستنویس واضحا سال هزار و سیصد و سیزده به عنوان سال دستگیری قید شده است. هرچند هنوز ماه صفر برای وقوع این حادثه نمیتواند درست باشد با این حال تفاوت با تاریخی که من مستدل کردم به قریب دو ماه کاهش یافته و قابل درک شده است. حالا میبینم صد و اندی سال مورخین به سادگی به خاطر اعتماد به یک ضبطِ اولیهی غلط از روی این دستنویس بوده که سال را هزار و سیصد و دوازه میاوردند.
