از شیراز به کرمان، هزار و هشتصد و هشتاد و هشت
خدمت سرکار دکتر براون صاحب، برلیس صاحب می‌گوید نه هفته <و نه> وقت دارید تا اول اکتبر اگر راست به شیراز بیاید و معجلا از راه بوشهر بروید به وقت می‌رسید. حال اگر می‌آیید زود اطلاع بدهید کاغذ از لندن چند دانه حاضر است چه کنم. کلید صندوقخانه را اگر نمی‌آیید زود بفرستید اسباب شما را بیرون بیاورم بفرستم. حیدرعلی
خدمت سرکار حکیم صاحب دکتر براون مفتوح شود.
(ارشیو ادوارد براون؛ دانشگاه کمبریج)
نامه‌ای از افضل‌الملک یک ماه پس از دستگیری میرزا آقاخان کرمانی و شیخ احمد روحی
در زیر برای مخاطبین این صفحه نامه‌ای را در ادامه دو نامه شیخ احمد روحی به همسرش طلعت ازل ضبط می‌کنم. این نامه نیز در آرشیو قمرتاج دولت‌آبادی در مجموعه دنیای زنان در عصر قاجار (دانشگاه هاروارد) در دسترس است که توضیح مفصل آن را پیش از این در مقاله مربوط به نامه‌های شیخ احمد روحی آورده‌ام. نامه تاریخ و نویسنده‌اش معلوم نشده بود که من آن‌ها را شناسایی کردم.
از افضل‌الملک (جدی افندی)، برادر شیخ احمد روحی، از ایران احتمالا به مقصد قبرس جهت همسر شیخ احمد روحی
تاریخ نگارش بیست و هفت جمادی‌الثانی هزار و سیصد و سیزده/بیست و چهار آذر هزار و دویست و هفتاد و چهار)
—–
سلام علی سلالتکم. امروز که دوشنبه بیست و هفتم است از ماه جمادی‌الثانی، یک ماه است که نه شب خواب، نه روز آرام دارم. ماه گذشته مثل همین روز چهار نفر پلیس به خانه [میرزا آقا] خان، بعد به منزل ما آمدند تمام خانه را گردش کرده، چیز مضری ندیدند. خان را با کاغذهای او به باب ضبطیه بردند، جناب شیخ [احمد روحی] را هم از قاضی کوی برداشته، بردند. پانزده روز در استنطاق بودند. روز پانزدهم که دوازهم ماه جمادی‌الثانی باشد خان و حاجی میرزا حسنخان [خبیرالملک] و جناب شیخ را در واپور [=کشتی] کروت روانه طرابوزن کردند که از آنجا به ارض روم بفرستند. بعد معلوم شد که تماما اسباب‌هایی ست که سفیر ایران فراهم آورده و حضرات را به طهران خواهند برد. به عجز و لابه پیش سفیر رفتم، سفارشی برای صدراعظم ایران گرفتم که بیست روز بعد از جناب شیخ با ابوالقاسم [برادر جدی افندی] روانه ایران شده، شاید برای ایشان کاری کنیم. بیست و پنجم این ماه که دو روز قبل باشد کاغذی که خان و شیخ از توی واپور نوشته‌اند و از طرابوزن فرستاده‌اند رسید. معلوم شد که ده روز تا طرابوزن رفته‌اند. دستور‌العمل‌ها نوشته‌اند، اما حیف که بعد از آنکه کار گذشته بود کاغذ ایشان رسید. پانزده روز در خانه ماندم. روز پانزدهم اسباب‌های خانه خان و خانه خودمان مزاد کرده، مندر [لغت ترکی به معنای تشکچه] و پرده و کاریوله [لغت ترکی به معنای تخت] و ظرف مس و صندلی و آیینه و غیره آنچه بود مزاد کردم. بعضی را همسایه‌ها و بیشتر را دلال‌ها خریده، بردند. اما خیلی ارزان. مثلا چرخ خیاطی ابوالقاسم را که دو لیره قیمت داشت در سه مجیدی خریدند. باقی پرده و مندر کهنه را شما از این قرار حساب فرمایید.
توضیح: افضل‌الملک در مقدمه کتاب «هشت بهشت» تاریخ دستگیری شیخ احمد روحی و میرزا آقاخان را ماه رجب هزار و سیصد و دوازده آورده است اما این نامه در کنار امارات دیگر تاریخ دستگیری را به ماه جمادی‌الاول سال هزار و سیصد و سیزده تصحیح می‌کند.
نامه از ناصرالدوله فرمانفرما (حاکم کرمان) به ادوارد براون، هزار و هشتصد و هشتاد و هشت (آرشیو براون، دانشگاه کمبریج):
محترم دوست عزیز من. از وصول مراسله شما و ملاحظه عبارات دلپذیر نوشته شما کمال انبساط حاصل نمودم. عمده حظ من از خط و ربط آن دوست مکرم از این جهت است که در فرنگستان این قسم زبان فارسی را کاملا تحصیل نموده‌اید و در املا و انشا کمال تسلط را. خداوند انشاءالله این دوست عزیز مرا به سلامت به وطن رسانیده، از دیدار پدر و مادر و خانواده محترمه خودشان بهره‌مند سازد. افسوس دارد که خیلی کم آن دوست عزیز را ملاقات کردم و مدت اقامت شما در کرمان طولی نداشت. لیکن به واسطه کثرت محبتی که در این مدت قلیل نسبت شما حاصل کرده‌ام هیچ وقت از قلب من خارج نخواهد شد. همیشه در برابر چشمم مصوری. سلامت و اقبال شما را همواره از خداوند خواهانم. هر گاه از فرنگستان هم بعضی اوقات از شما مراسله به من برسد خیلی خوشوقت خواهم شد. در باب میرزا یوسف هم البته خواهش آن دوست مکرم در نزد من در نهایت خوشوقتی پذیرفته است. قدغن کردم خرجی راه به او بدهند. مقدس شما را طالبم. یک قطعه عکس خود را جهت یادگار آن دوست عزیز فرستادم.
کاروانسرای کرمان، هزار و نهصد و سی و سه. در آرشیو جامعه میسیونری کلیسا یافتم.
منبع ارشیو گاهنامه‌های جامعه میسیونری کلیسا، بیمارستان مرسلین، کرمان دهه سی میلادی/دهه اول هزار و سیصد شمسی
متن نامه عماد الدوله (حاکم یزد) به ناصرالدوله (حاکم کرمان) به جهت معرفی ادوارد براون. براون متن این نامه را در روزنگار خود ضبط کرده است:
در درالامان کرمان _ خدمت ذی شوکت نواب مستطاب اشرف امجد والاتبار شاهزاده و اعظم افخم حضرت ناصر الدوله دام اجلاله حکمران و فرمانفرمای خطه فسیحه کرمان مشرف شود. چهاردهم رمضان ارسال شد.
قربانت شوم. انشاالله طاعات قبول است و رعایت عباد الله که اصل و عمل عبادت است از نواب مستطاب اشرف امجد اعظم والا دام اجلاله در درگاه خداوندی خدا مقبول است که گفته اند طریقت به جز خدمت خلق نیست. به تسبیح و سجاده و دلق نیست. باری حامل این ذریعه از روی بندگی عالیجاه مجدت و مجدت همراه دوست محترم مکرم ادوارد بارون صاحب انگلس است که به سیاحت به این ولا آمده و مراجعت می نمایند و به طرف کرمان و شوق رسیدن خدمت بندگان نواب والاتبار مصمم شده اند. در اوصاف معزی الیه لازم عرض بنده نیست. بعد از ملاقات صفات حسنه و درجه تربیت ایشان را ملتفت می شوید که در حقیقت درین سن کم و جوانی چقدر معقول و فهمیده می باشند. زاید بر آن است که بتوان عرض کرد حالات پسندیده که دارد. چون مذکور نمودند که روانه کرمان هستند بندگی خاص محرّک عرض این مختصر شد به حضور مبارک. امیدوارم که وجود مبارک حضرت مستطاب امجد اعظم والا به اقبال و سلامتی قرین باد.
تلگراف از کمبریج به شیراز و از شیراز به کرمان برای راضی کردن براون ِ پابند شده به تعجیل؛ «توقف کرمان بس است».
البته معروف است و من هم پیش از این شرح دچار شدن براون به تریاک را به جهت مداوای درد چشم در کرمان نوشته‌ام؛ این صفحه در ارشیو براون (دانشگاه کمبریج) به دستخط خود براون تجربه او را از طریق بیتی مشهور خلاصه کرده است:
حضرت افیون ما هر مرضی را دواست
لیک چو عادی شود خود مرض بی‌دواست.
تلگرام شخصی با نام علی اکبر نوری (از یزد) به جهت ادوارد براون در کرمان،
هزار و هشتصد و هشتاد و هشت، ارشیو براون در دانشگاه کمبریج.
متن:
خدمت سرکار ملاطفت و محبت‌شعار مستر دکتر ادوارد براون صاحب انگلیس دام مجده و زید لطفه عرض ارادت دارم. زیارت رقیمه کریمه مسرت بخش خاطر شد، از سلامتی مزاج شریف شاکر شدم. جواب امروز با پست عرض شد. تا کرمان تشریف دارید از سلامتی حالات بی‌اطلاعم نگذارید. در جواب تلگراف مژده صحت‌مندی را بفرمایید. آقایان دوستان سلام زیاد می‌رسانند. خدمت بندگان سرکار سرتیپ پستخانه دام اقباله عرض بندگی دارم. فرمایشات را حاضرم. علی اکبر نوری.
