هدهد در منطق الطیر دو کنش را ایفا می کند. در ابتدا وقتی که پرندگان به این نتیجه رسیده اند که همه شهرها شاه دارند و آن ها ندارند اوست که به میان می آید و از شاهی که دیگران “ندیده اند” سخن می گوید. (هست ما را پادشاهی بی خلاف/ در پس کوهی که هست آن کوه قاف) هم اوست که پرنده های دیگر را یک به یک تعلیم می دهد که چرا باید زندگی فعلی خود را کنار بگذارند و به این سفر با او بیایند.
مرحله دومی که هدهد وارد می شود اما ماحصل یک کنش جمعی ست. او به حکم “قرعه” موظف می شود که رهبری پرندگان را بر عهده بگیرد. در واقع پرندگان همه تصمیم گرفته اند که پرواز به سوی مقصد را در پیش گیرند و حالا اطلاعات دارند و متقاعد شده اند و تنها نیاز به رهبر دارند. اما رهبری که آن ها می خواهند از پیش ویژگی های منحصر به فردی دارد. او کسی ست که پرندگان جان در راهش خرج خواهند کرد. پرندگان برای یافتن آن پرنده که به زودی اختیار دار کامل جان آن ها می شود دست به قرعه می زنند. (عاقبت گفتند حاکم نیست کس/ قرعه باید زد، طریق اینست و بس)
قرعه انداختن برای انتخاب رهبر باطنی و ظاهری از نظر جمعی کار رادیکالی قلمداد می شود چرا که همیشه کسی هست که یا سابقه بیشتر دارد، یا سن بیشتر، یا عقل بیشتر، یا … اما در رساله منطق الطیر که در دنیایی مینیاتوری از پرندگان اتفاق می افتد قرعه وظیفه را بر دوش می کشد.
اما قرعه انداختن به زودی با نتیجه ای بسیار الله بختکی دوباره هدهد را انتخاب می کند. (قرعه افکندند، بس لایق فتاد/ قرعه شان بر هدهد عاشق فتاد. جمله او را رهبر خود ساختند/ گر همی فرمود سر می باختند.)
این جاست که منطق الطیر که داستان چرخش های ناگهانی و بازی زبانی به عنوان بازی روایت است این نتیجه را به سادگی می پذیرد. هم سان شدن شانس محض با تقدیر نوعی از تسلیم به امر باری، یا مداخله مستقیم الهی ست که هم زمان که می شکند بر می کشد. عطار برای پیشبرد روایت خود به این قرعه، به این پشک انداختن، رو می آورد.
اما این سوال باقی ست که چرا قرعه در منطق الطیر حکم می شود. آیا در سلسله ها و مراتب قرعه اهمیت داشت؟ مسلما ناموس جانشینی همیشه واحد نبوده است. در برخی موارد جانشین از طریق روایت الهامی تعیین می شده است، گاهی متاثر از سن و نسب. در عمل جایگاه طبقاتی افراد حامی هم در پیشبرد یک ادعا سهم عمده داشته اند.
منطق الطیر اما منطق نوافلاطونی خود را به حد اعلای خود می رساند. از آن جا که همه تجلی هایی از ذات باری هستند هر کس می تواند همه را رهبری کند. از این رو رهبری امری ست که باید به تصادفِ تقدیر باور واگذار شود. (قرعه بر هرک اوفتد سرور بود/ در میان کهتران مهتر بود.)

Concert of Birds by Juan de Arellano

فرضیه:
چیزی که تلاش محققین قرن بیستم ایران در زمینه ایجاد “ویرایش تصحیح شده” از دیوان شاعران کهن وعده می داد رسیدن به خوانشی اصیل و علمی و مولف باور از این متون بود، اما به جای ان این محققین با حذف عنصرهای تاریخی ادبیات در قرون وسطی یعنی تکثر، عدم وجود متن مرجع، و کج نویسی و کج خوانی، دیوان های “شخصی” و “بسیار” را به نفع دیوان های “مرجع” کنار گذاشتند. در این مسیر “سنایی ها”ی قرون وسطی تبدیل به “سنایی” یکه تاریخ ادبیات شد تا فرایند گذار ادبیات قرن پنجم که محصول حیله، مغایرت و تکثیر بود در ساز و کاری از اصل یابی، علیت و وحدت خوانده شود.
درک ما از ادبیات قرون وسطی بدون پس زنی مفهوم اصالت و در نتیجه واگرایی متون گشایش نمی یابد. برای مثال جایگاهی که سنایی در تاریخ شعر ایران دارد محصول خوانش هم زمان، تو در تو و کثیر “دیوان ها”ی او (چه اصیل چه منسوب) و ارتباط یابی گاها ذوقی گاها تا حدی روش مند بین نوشته هایش در شبکه متغیر سیاسی مذهبی عصرش بود که منجر شد او در تاریخ به عنوان شاعری هم سنی هم شیعی (خاصه هفت امامی) و هم صوفی خوانده شود و تاثیر بگذارد.
متدولوژی که سنایی در قرن بیستم با آن شناخته شد در زمان حیات خودش جز پیش فقهایی که در بغداد می خواستند فتوای ارتدادش را صادر کنند بدیلی نداشت.

لباب الالباب نوشته محمد عوفی قدیمی ترین تذکره شعرای فارسی ست که به دست ما رسیده است (اوایل قرن هفتم). نویسنده مقدمه این کتاب را به دفاع از شعر و طبقه شعرا اختصاص داده است. عوفی در این مقدمه اشاره به این می کند که در لغت عرب به شتر حرف می گویند و از این جا به شباهت حرف و شتر در رساندن محتوا / بار اشاره می کند. بعد با تشبیه سخن به چشمه آب حیات، اشاره می کند که این چشمه از ظلمتِ دوات بیرون می آید و از آن خضرِ نظم و نثر به حیات می رسند. بعد به بحث لزوم نیاز به شعر می رسد و داستانی را تعریف می کند که طی آن شبی افاضل در بارگاهی جمع بوده اند و در بابِ خوب یا بد بودن شعر به دو گروه تقسیم شده بودند. یک گروه شعر را حُسن می دانستند و یک گروه شعر را شعاری مذموم که یا در مدح است یا در ستایش چهره زنان و در هر دو حالت هم دروغ صریح و کذب می گوید. بالاخره کسی در میان جمع می بیند که تفوق با مخالفان شعر شد در حالی که شعر است که “قُرب ملوک و وزرا و مقارنت صدور و کبرا” بواسطه ش میسر می شود. از این رو در دفاع بر می خیزد و می گوید: شعر از همه چیزها بهتر است به این خاطر که هر چیزی که دروغ به آن بپیوندد زشت می شود اما اگر دروغ به شعر بپیوندد حُسن شعر بر قُبحِ کذب ارجح می شود. او می گوید: “شعر است که چون اکسیری مس دروغ را زر خالص لطیف می گرداند.” این دلیلی می شود که همه افراد آن جمع به درستیش اقرار می کنند و عوفی مبنای استدلالی خود در دفاع از شعر را بر آن استوار می کند. پس فواید شعر به طور خلاصه این دو است: شعر نزدیکی فرد ضعیف به منابع قدرت را تسهیل می کند و در ثانی شعر از دروغ قدرتمندتر است.
در روزگار ما شعر گرچه هنوز در موارد محدودی قُرب ملوک و وزرا می آورد، اما دیگر آن شاهراهی نیست که زمانه ای پرواز از طبقات بی کسی و زندگی در بارگاه ملوک را ممکن می کرد. حال عینی ترین بار عمومی که بر دوش شعر مانده در عرصه تبلیغات است: تبلیغات دولتی و تبلیغات کالا. تبلیغات دولتی ش در روزهای انتخابات یا به قصد منظوم یا مخیل کردن ایدیولوژی از شعر بهره می برد و شرکت ها و کالاها به طور روزمره و در بیلبوردها، به جهت هویت سازی برای برندها. عکسی که این زیر می بینید تبلیغ تتو کردن در متروی تورنتوست: “پوست شما، داستان شما”. این می توانست سطری از شعر من یا شعر شاعری دیگر باشد. شاعر مدرن شاید نمی دانست وقتی که می نویسد نه فقط برای خودش، که در صورت موفقیت برای شرکت ها، کالاها و خدمات نیز هویت می سازد.
شاعر اکنون اما خود حساسیت زبانی اش را در کشاکش همه عرصه هایی که شعر در آن به کار رفته بار آورده است. برای او مرز شعر برای فروش/ شعر برای زبان، شعر برای شناخت/ شعر برای برند بر هم ریخته. هم زمان که شعر می نویسد ذهنش همان قدر از حقیقت پر است که از برندها، همان قدر از خدا که از شرکت های چندملیتی.